India-Pakistan conflict | संघर्षाची ८० वर्षे, हा आहे भारत-पाक फाळणी पासून इतिहास

नवी दिल्ली: भारत आणि पाकिस्तान यांच्यातील संघर्ष हा केवळ दोन राष्ट्रांमधील भू-राजकीय तणाव नाही, तर तो ऐतिहासिक, राजकीय आणि सांस्कृतिक मतभेदांच्या खोलवर रुजलेल्या जखमांचा परिणाम आहे. १९४७ मध्ये ब्रिटिश भारताच्या फाळणीनंतर दोन स्वतंत्र राष्ट्रे उदयास आल्यापासून या संघर्षाची ठिणगी पडली, ज्याने पुढील अनेक दशके दोन्ही देशांमधील संबंधांना तणावग्रस्त ठेवले आहे. 80 years of India-Pakistan conflict, this is the history since partition

फाळणीच्या वेळी झालेल्या अभूतपूर्व हिंसाचार आणि मोठ्या प्रमाणात झालेल्या स्थलांतराने दोन्ही देशांमध्ये कटुता निर्माण केली, जी आजही संबंधांवर नकारात्मक परिणाम करते. या पार्श्वभूमीवर, अनेक महत्त्वपूर्ण मुद्दे या संघर्षाला अधिक जटिल बनवतात. India-Pakistan conflict history since partition

संघर्षाची प्रमुख कारणे:

• काश्मीर वाद: हा भारत आणि पाकिस्तानमधील संघर्षाचा केंद्रबिंदू आहे. दोन्ही देश या प्रदेशावर पूर्ण हक्क सांगतात, परंतु प्रत्यक्षात दोघांनीही काही भागांवर नियंत्रण ठेवले आहे. याच वादामुळे १९४७, १९६५ आणि १९९९ मध्ये दोन्ही देशांमध्ये मोठे युद्ध झाले. आजही या प्रदेशात तणावपूर्ण स्थिती असते.
• दहशतवाद: भारताचा नेहमीच असा आरोप राहिला आहे की पाकिस्तान काश्मीर आणि इतर भागांमध्ये दहशतवादी गटांना सक्रियपणे मदत आणि प्रोत्साहन देतो. पाकिस्तानने हे आरोप वारंवार नाकारले असले तरी, भारतातील अनेक दहशतवादी हल्ल्यांनंतर (उदाहरणार्थ, २००८ चा मुंबई हल्ला) दोन्ही देशांमधील संबंध अधिक बिघडले आहेत.
• सीमांवरील चकमकी: काश्मीरमधील नियंत्रण रेषा (Line of Control – LoC) आणि आंतरराष्ट्रीय सीमेवर वारंवार शस्त्रसंधीचे उल्लंघन होते. यामुळे केवळ सैनिकच नव्हे, तर सीमेवर राहणारे नागरिकही मोठ्या प्रमाणात बळी पडतात आणि त्यांच्या जीविताला धोका निर्माण होतो.
• अण्वस्त्रांचे अस्तित्व: भारत आणि पाकिस्तान दोन्हीकडे अण्वस्त्रे असल्यामुळे या संघर्षाला एक गंभीर आणि धोकादायक परिमाण प्राप्त झाले आहे. १९९९ च्या कारगिल युद्धादरम्यान आणि त्यानंतर २००१-२००२ मध्ये झालेल्या लष्करी तणावाच्या वेळी याची प्रकर्षाने जाणीव झाली.

अलीकडील घडामोडी: गेल्या काही वर्षांमध्ये दोन्ही देशांमधील संबंधात अनेक महत्त्वपूर्ण घडामोडी घडल्या आहेत:

• सर्जिकल स्ट्राईक आणि हवाई संघर्ष: भारताने २०१६ आणि २०१९ मध्ये पाकिस्तान प्रशासित काश्मीरमधील दहशतवादी प्रशिक्षण केंद्रांवर सर्जिकल स्ट्राईक केले. फेब्रुवारी २०१९ मध्ये पुलवामा हल्ल्यानंतर भारताने पाकिस्तानातील बालाकोट येथे हवाई हल्ला केला, ज्यामुळे दोन्ही देशांमधील तणाव मोठ्या प्रमाणात वाढला. यानंतर पाकिस्ताननेही प्रत्युत्तरादाखल कारवाई केली.
• कलम ३७० रद्द करणे: ऑगस्ट २०१९ मध्ये भारताने जम्मू आणि काश्मीरला विशेष दर्जा देणारे कलम ३७० रद्द केले. पाकिस्तानने या निर्णयाचा तीव्र निषेध केला आणि भारतासोबतचे राजनैतिक आणि व्यापारी संबंध कमी केले.
• राजनैतिक प्रयत्न: तणाव असूनही, दोन्ही देशांमध्ये संबंध सुधारण्यासाठी काही प्रमाणात प्रयत्न झाले आहेत. यामध्ये गुप्त पातळीवरची बातचीत आणि सिंधू नदी पाणी वाटप करार (Indus Waters Treaty) यांसारख्या करारांचा समावेश आहे. मात्र, दोन्ही देशांमध्ये विश्वासाची मोठी कमतरता आहे.

मानवतावादी परिणाम:

या संघर्षामुळे विशेषतः काश्मीरमध्ये मोठ्या प्रमाणात जीवितहानी झाली आहे. अनेक लोक विस्थापित झाले आहेत आणि येथील सामान्य नागरिकांना प्रचंड त्रासाला सामोरे जावे लागले आहे. आंतरराष्ट्रीय स्तरावरही दोन्ही देशांवर शांततापूर्ण तोडगा काढण्यासाठी दबाव वाढत आहे.

पहलगाम हल्ला (Pahalgam Attack):

पहलगाम येथे 22 एप्रिल 2025 रोजी एक भीषण दहशतवादी हल्ला झाला. या हल्ल्यात पाच सशस्त्र दहशतवाद्यांनी पर्यटकांना लक्ष्य केले, ज्यात 26 निष्पाप नागरिकांचा बळी गेला. मृतांमध्ये बहुतेक हिंदू पर्यटक होते, परंतु एका ख्रिश्चन पर्यटक आणि एका स्थानिक मुस्लिम व्यक्तीचाही समावेश आहे.

दहशतवाद्यांनी एम4 कार्बाइन आणि एके-47 रायफल्सचा वापर केला. ते बाईसरन खोऱ्यातील पर्यटन स्थळावर घुसले, जे घनदाट पाइनच्या जंगलांनी वेढलेले आहे. 2008 च्या मुंबई हल्ल्यांनंतरचा हा सर्वात मोठा दहशतवादी हल्ला मानला जातो.

हल्ल्याची तपशील:

दहशतवाद्यांनी पर्यटकांना त्यांचे नाव आणि धर्म विचारले आणि विशेषतः हिंदू पुरुषांना लक्ष्य केले. काही पर्यटकांना इस्लामिक ‘कलमा’ वाचण्यास सांगण्यात आले, जेणेकरून ते गैर-मुस्लिमांना वेगळे करू शकतील. हल्लेखोरांनी हिंदू पुरुषांना मुस्लिम पुरुषांपासून वेगळे करून त्यांची हत्या केली. काहींना त्यांची पायघोळ काढण्यास भाग पाडले, जेणेकरून ते खतना केलेले नाहीत याची खात्री करता येईल, त्यानंतर त्यांना जवळून गोळ्या मारल्या. दहशतवाद्यांनी काही हिंदू महिलांना जिवंत सोडले, जेणेकरून त्या त्यांच्या पुरुषांच्या हत्येची भयावह कहाणी पंतप्रधान नरेंद्र मोदींना सांगू शकतील. या हल्ल्यात 25 पर्यटक आणि एका स्थानिक मुस्लिम घोडेस्वारासह एकूण 26 लोकांचा मृत्यू झाला, तर 20 हून अधिक लोक जखमी झाले.

जबाबदारी:

‘द रेझिस्टन्स फ्रंट’ (TRF) या पाकिस्तानस्थित लष्कर-ए-तैयबा या दहशतवादी संघटनेच्या एका गटाने सुरुवातीला या हल्ल्याची जबाबदारी स्वीकारली होती. त्यांनी सांगितले की काश्मीरचा विशेष दर्जा रद्द केल्यानंतर प्रदेशात गैर-स्थानिक लोकांची वस्ती करण्याच्या विरोधात हा हल्ला होता. मात्र, नंतर TRF ने यात आपला सहभाग नाकारला आणि असा दावा करणाऱ्या पूर्वीच्या बातम्यांसाठी भारतीय सायबर गुप्तचर यंत्रणेला जबाबदार धरले.

ऑपरेशन सिंदूर (Operation Sindoor)

हे भारताने ७ मे २०२५ रोजी जम्मू आणि काश्मीरमधील पहलगाम येथे झालेल्या भीषण दहशतवादी हल्ल्याला प्रत्युत्तर म्हणून केलेले एक अत्यंत अचूक आणि वेगवान सैनिकी कारवाईचे मिशन होते. या हल्ल्यात २६ निष्पाप हिंदू पर्यटकांचा मृत्यू झाला होता. लक्ष्यित हल्ले: भारतीय हवाई दलाने (IAF) बहावलपूर, मुरिदके, सियालकोट, भींबर, कोटली आणि मुजफ्फराबाद येथील ९ दहशतवादी तळांवर अचूक क्षेपणास्त्र हल्ले केले. हे ठिकाणे जैश-ए-मोहम्मद आणि लश्कर-ए-तैयबा सारख्या संघटनांचे केंद्र मानले जात होते. संपूर्ण ऑपरेशन फक्त २३ मिनिटांत पूर्ण झाले. यामध्ये भारताच्या अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाचा प्रभावी वापर झाला. या कारवाईत आकाश क्षेपणास्त्रे, ब्रहमोस क्रूझ मिसाईल्स, आणि आत्मघातकी ड्रोन्स यांचा वापर करून चीन आणि तुर्कीने पुरवलेली संरक्षण प्रणाली निष्क्रिय केली गेली.

भविष्यातील शक्यता:

भारत आणि पाकिस्तानमधील संघर्ष आजही एक गुंतागुंतीचा प्रश्न आहे. दोन्ही देशांमध्ये ऐतिहासिक तक्रारी आणि सततचा तणाव कायम आहे. दीर्घकाळ टिकणाऱ्या शांततेसाठी राजनैतिक प्रयत्न, नियमित संवाद आणि दोन्ही बाजूंनी विश्वास निर्माण करणे अत्यंत आवश्यक आहे. आंतरराष्ट्रीय समुदायाची मदत आणि मध्यस्थी या समस्येचे निराकरण करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावू शकतात.

हा संघर्ष केवळ भारत आणि पाकिस्तानसाठीच नव्हे, तर संपूर्ण दक्षिण आशियाच्या भू-राजकारणाला आकार देणारा आहे. प्रादेशिक स्थिरता आणि विकासासाठी या संघर्षावर शांततापूर्ण तोडगा काढणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. दोन्ही राष्ट्रांनी एकत्र येऊन विचार केल्यास आणि सकारात्मक दृष्टीकोन ठेवल्यास शांतता प्रस्थापित करणे शक्य आहे, ज्यामुळे दोन्ही देशांतील नागरिकांचे भविष्य सुरक्षित आणि समृद्ध होऊ शकेल.