विश्वविक्रम जगातील सर्वात उंच रेल्वे पूल – भारतातील जम्मू आणि काश्मीरमधील चिनाब रेल्वे ब्रिज

The highest railway bridge in the world – Chenab Railway Bridge in Jammu and Kashmir, India

चिनाब रेल्वे ब्रिज हा भारतातील जम्मू आणि काश्मीरमधील रियासी जिल्ह्यात चिनाब नदीवर बांधलेला एक अभियांत्रिकी चमत्कार आहे. हा पूल उधमपुर-श्रीनगर-बारामुल्ला रेल्वे लिंक (USBRL) प्रकल्पाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. चिनाब नदीच्या खोऱ्यापासून ३५९ मीटर (१,१७८ फूट) उंचीवर बांधलेला हा पूल जगातील सर्वात उंच रेल्वे पूल तसेच सर्वात उंच कमानीचा पूल आहे. त्याची एकूण लांबी १,३१५ मीटर असून यामध्ये ५३० मीटर लांबीचा दृष्टिकोण पूल आणि ७८५ मीटर लांबीचा कमानीचा डेक पूल समाविष्ट आहे. हा पूल पॅरिसमधील प्रसिद्ध एफिल टॉवरपेक्षा ३५ मीटर आणि दिल्लीतील कुतुबमीनारपेक्षा जवळपास पाचपट उंच आहे. The highest railway bridge in the world – Chenab Railway Bridge in Jammu and Kashmir, India

बांधकाम आणि डिझाइन

चिनाब रेल्वे ब्रिज हे स्टील आणि काँक्रीटपासून बनवलेले एकल-मार्ग रेल्वे पूल आहे. याच्या बांधकामात सुमारे ३०,००० मेट्रिक टन स्टीलचा वापर झाला आहे, आणि त्याची एकूण बांधकाम किंमत अंदाजे १,४८६ कोटी रुपये आहे. पूलाच्या रचनेत एक मोठी कमान आहे, जी दोहरी तिरछी ढाल असलेल्या स्टीलच्या त्रिकोणांपासून बनलेली आहे. ही कमान काँक्रीटने भरलेली असून, ती मजबुतीसह सौंदर्य देखील प्रदान करते.

पूलाच्या बांधकामात ५८४ किलोमीटर लांबीची वेल्डिंग करण्यात आली आहे, जी जम्मू तवी ते दिल्लीपर्यंतच्या अंतराएवढी आहे. हा पूल भूकंपप्रवण क्षेत्र V मध्ये बांधला गेला आहे, जिथे रिक्टर स्केलवर ८ तीव्रतेच्या भूकंपाचा सामना करण्याची क्षमता आहे. याशिवाय, हा पूल २६६ किलोमीटर प्रति तास वेगाच्या वाऱ्यांचा आणि उच्च तीव्रतेच्या विस्फोटांचा सामना करू शकतो. पूलाची रचना अशी आहे की तो १२० वर्षांपर्यंत टिकू शकेल, आणि तो मायनस १० डिग्री सेल्सियस ते ४० डिग्री सेल्सियस तापमानात कार्यरत राहू शकतो.

इतिहास आणि बांधकामाचा टप्पा

चिनाब रेल्वे ब्रिजच्या बांधकामाला २००३ मध्ये माजी पंतप्रधान अटल बिहारी वाजपेयी यांच्या सरकारने मंजुरी दिली होती. प्रत्यक्ष बांधकाम २००४ मध्ये सुरू झाले, परंतु २००९ मध्ये तीव्र वाऱ्यांमुळे काही काळासाठी काम थांबवावे लागले. २०१७ मध्ये पूलाच्या आधारभूत रचनेचे काम पूर्ण झाले, आणि २०२१ मध्ये मुख्य कमानीचे बांधकाम पूर्ण झाले. ऑगस्ट २०२२ मध्ये हा पूल पूर्णपणे बांधून तयार झाला. पहिली चाचणी रेल्वे १६ जून २०२४ रोजी यशस्वीपणे चालवण्यात आली, आणि ६ जून २०२५ रोजी पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी या पूलाचे उद्घाटन केले.

महत्त्व आणि वैशिष्ट्ये

चिनाब रेल्वे ब्रिज हा केवळ एक पूल नसून भारताच्या अभियांत्रिकी कौशल्याचा आणि दृढनिश्चयाचा प्रतीक आहे. यामुळे काश्मीर खोऱ्याला देशाच्या इतर भागांशी जोडणे शक्य झाले आहे, ज्यामुळे प्रवासाचा वेळ लक्षणीयरीत्या कमी होईल. उदाहरणार्थ, कटरा ते श्रीनगर दरम्यानचा प्रवास वेळ ३ तासांपेक्षा कमी होईल, आणि दिल्ली ते श्रीनगरचा प्रवास १३ तासांपर्यंत कमी होईल.

आव्हाने आणि उपाय

हिमालयातील खडबडीत आणि भूकंपप्रवण भूभागात हा पूल बांधणे हे मोठे आव्हान होते. सलाल जलविद्युत धरणाजवळील चिनाब नदीच्या खोल खोऱ्याला पार करणे हे सर्वात कठीण काम होते. यासाठी ३५ किलोमीटर लांबीच्या प्रवेशमार्ग रस्त्यांचे आणि ४०० मीटर लांबीच्या बोगद्याचे बांधकाम करण्यात आले. पूलाचे बांधकाम स्थानिक तज्ञ, उपलब्ध बांधकाम साहित्य आणि खर्च यांचा विचार करून करण्यात आले. कोकण रेल्वे कॉर्पोरेशन लिमिटेड आणि शापूरजी पालोनजी समूहाच्या अफकॉन्स इन्फ्रास्ट्रक्चर यांनी हे बांधकाम पूर्ण केले.

रणनीतिक आणि सामाजिक प्रभाव

चिनाब रेल्वे ब्रिजमुळे काश्मीर खोऱ्याला वर्षभर रेल्वे नेटवर्कशी जोडणे शक्य झाले आहे, जे यापूर्वी हिमवृष्टीमुळे कठीण होते. यामुळे स्थानिक लोकांचे जीवन सुलभ होईल, व्यापार आणि पर्यटनाला चालना मिळेल. तसेच, सुधारित संपर्कामुळे सुरक्षा दलांना दहशतवादाशी सामना करण्यासाठी मदत होईल, ज्यामुळे या भागात शांतता आणि स्थिरता वाढेल.

उद्घाटन आणि भविष्यातील योजना

६ जून २०२५ रोजी पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी चिनाब रेल्वे ब्रिज आणि अंजी खड्ड पूल (भारतातील पहिला केबल-रहित पूल) यांचे उद्घाटन केले. यावेळी वंदे भारत एक्सप्रेस ट्रेनला हिरवी झेंडी दाखवण्यात आली. या पूलामुळे काश्मीर खोऱ्याला देशाच्या मुख्य रेल्वे नेटवर्कशी जोडण्याचे ४२ वर्षांचे स्वप्न पूर्ण झाले आहे. भविष्यात, उधमपुर-श्रीनगर-बारामुल्ला रेल्वे लिंक पूर्णपणे विद्युतीकृत होईल, ज्यामुळे पर्यावरणपूरक प्रवासाला प्रोत्साहन मिळेल.

चिनाब रेल्वे ब्रिज हा केवळ एक पूल नाही, तर भारताच्या तंत्रज्ञान प्रगतीचा आणि अभियांत्रिकी कौशल्याचा एक प्रतीक आहे. हा पूल काश्मीर खोऱ्याला देशाच्या इतर भागांशी जोडण्याचे स्वप्न पूर्ण करतो, तसेच रणनीतिक आणि आर्थिक दृष्टिकोनातूनही महत्त्वाचा आहे. यामुळे जम्मू आणि काश्मीरमधील स्थानिक लोकांचे जीवनमान सुधारेल, आणि हा पूल भारताच्या रेल्वे नेटवर्कमधील एक ऐतिहासिक मैलाचा दगड ठरेल.

प्रमुख वैशिष्ट्ये:

• जागतिक विक्रम: जगातील सर्वात उंच रेल्वे पूल आणि कमानीचा पूल.
• लांबी आणि रचना: १,३१५ मीटर लांबी, १७ स्पॅनसह, यातील सर्वात मोठी कमान ४६७ मीटर लांबीची.
• टिकाऊपणा: १२० वर्षांचे आयुष्यमान, भूकंप आणि तीव्र वाऱ्यांना तोंड देण्याची क्षमता.
• पर्यटन आकर्षण: पूलाचे सौंदर्य आणि उंची यामुळे तो पर्यटकांचे आकर्षण केंद्र बनला आहे.
• रणनीतिक महत्त्व: काश्मीर खोऱ्याला रेल्वे नेटवर्कशी जोडून व्यापार, पर्यटन आणि सुरक्षा व्यवस्थेला चालना देणारा.